Biomechaniczne aspekty ćwiczeń doskonalących technikę sportową

Współczesny sport wyczynowy charakteryzuje się wielkim zainteresowaniem medialnym. Powstaje w związku z tym zapotrzebowanie na spektakularne widowiska sportowe, nowe rekordy i gwiazdy sportu, przyciągające widzów oraz sponsorów. Sport wyczynowy pozostaje przy tym na usługach polityki, stąd zainteresowanie nim sfer decydentów w wielu krajach świata, nie szczędzących pieniędzy na jego rozwój. Wreszcie sport to ciągle szansa i sposób na samorealizację, indywidualny bądź zespołowy sukces zawodowy i materialny. Z tych m.in. powodów sport staje się socjologicznym i kulturalnym fenomenem naszych czasów.
Coraz trudniej jest jednak o postęp wyników sportowych. W niektórych konkurencjach i dyscyplinach obserwuje się już wieloletnią ich stagnację. Podkreśla się, że w zakresie tzw. kondycyjnego przygotowania zawodników zbliżamy się do granicy ludzkich możliwości funkcjonalnych. Teoretycy i praktycy treningu sportowego zadają więc sobie pytanie, gdzie tkwią rezerwy do poprawy wyników sportowych oraz jak je wykorzystać?
Wynik sportowy zawodników jest funkcją ich przygotowania motorycznego, technicznego, taktycznego i psychicznego. Wraz z rozwojem badań biochemicznych, fizjologicznych oraz z zakresu treningu sportowego nastąpił wyraźny postęp, zwłaszcza w kształtowaniu tzw. zdolności kondycyjnych sportowców. Przyczyniły się do tego również coraz bardziej dostępne farmakologiczne środki wspomagania treningu (suplementy diety) oraz nowoczesne wyposażenie techniczne, m.in. „trenażery zabezpieczające” [Bakarinow, za: Ratow,1994; Dal Monte, 1983; Krawcew, 1983; Komor i Leonardi, 1990; Nosarzewski i wsp., 1992; Trzaskoma, 1994; Urbanik, 1995; Michnik i wsp. 2012],
Niewielki jest natomiast postęp w zakresie poszukiwania nowych ćwiczeń doskonalących technikę czynności sportowych, czyli szukania najlepszego sposobu wykorzystania, tkwiącego w zawodnikach potencjału motorycznego. W tym aspekcie treningu tkwią zapewne jeszcze spore rezerwy poprawy rezultatów sportowych.
Mimo stosunkowo dobrych już matematycznych modeli ruchowego funkcjonowania człowieka [Hatze, 1980 i 1981; Fritz, 1981; Seireng, 1983; Zajac i wsp., 1984; Pandy i wsp., 1990; Bobbert i wsp., 1996; Spagele i wsp., 1999; Nagano i wsp. 2005; Nosiadek, 2006], wysokiej klasy urządzeń pomiarowych i wszechobecnych komputerów, trzeba stwierdzić, że nowe „techniki czynności sportowych” w różnych konkurencjach wprowadzali dotychczas głównie trenerzy, bądź zawodnicy poszczególnych dyscyplin. Dopiero później ich zalety i przewagi nad staiymi rozwiązaniami badali naukowcy. Tak było m.in. w przypadku techniki „flop” w skoku wzwyż, „kroku łyżwowego” w narciarstwie klasycznym oraz stylu „V” w skokach narciarskich. Mało jest przykładów odwrotnych, kiedy to teoretycy lub naukowcy byli inspiratorami nowych rozwiązań w zakresie techniki sportowej i sposobów jej doskonalenia. Wyjątkiem są prace zapoczątkowane jeszcze w latach sześćdziesiątych przez Ratowa i jego współpracowników (Dewiszwiliego, Ippolitowa), a obecnie kontynuowane przez liczne grono ich następców, a wśród nich twórców tzw. „trenażerów koordynujących” [Goliczenko i wsp., 1985; Krupów, 1986; Syczylin, 1989; Komor i Leonardi, 1990; Allakin, 1991], Dotyczą one kompleksowego ujmowania i doskonalenia czynności sportowych w sztucznie stworzonych warunkach, co pozwala na ich wykonywanie przy maksymalnych wartościach najważniejszych parametrów (wielkości) kinematycznych i kinetycznych.
Z uwagi na względnie dużą szybkość wielu ruchów sportowych, a przez to krótki czas trwania, jednym z trudnych problemów jest wzrokowe uchwycenie w nich tego, co decyduje o poprawności wykonania. W ocenie prawidłowości przebiegu czynności ruchowych (zwłaszcza sportowych) stosuje się w związku z tym, zarówno mierzalne wielkości mechaniczne, tzw. kryteria skuteczności (efektywności) techniki, jak również, zmysłowo dostrzegalne, tzw. jakościowe cechy przebiegu ruchu. O przydatności tych ostatnich w badaniach naukowych decyduje jednak możliwość ich pomiaru, bądź co najmniej rejestracji w czasie wykonywania konkretnych mchów.
W ostatnich latach, dzięki renesansowi świetlnych technik rejestracji ruchów, przy wykorzystaniu komputerowych procedur pozyskiwania z nich danych, dokonuje się wielu biomechanicznych analiz ruchów typowych dla różnych dyscyplin i konkurencji sportowych, rejestrowanych także w trakcie najważniejszych imprez (Igrzysk Olimpijskich i Mistrzostw Świata). Z reguły jednak ta rejestracja obejmuje jedynie „ćwiczenia startowe” [Takei i wsp., 1992; Alp i wsp., 1993; Cappaert i wsp., 1995; Morris i wsp., 1997; Papadopoulos i wsp., 1998; Kerstig i wsp., 1998; Takei i wsp., 2000], W procesie treningowym bardzo często sięga się także do środków ruchowych z założenia służących doskonaleniu techniki startowej (tzw. specjalnych ćwiczeń technicznych). Niewiele jest jednak prac, w których oceniano by podobieństwa i różnice biomechanicznych wielkości między specjalnymi ćwiczeniami technicznymi a czynnością startową [Bober, 1973; Frołow i wsp, 1977; Hakkinen i Kauhanen, 1986; Gwizdek, 1993; Marczenko i wsp., 1993, Iskra, 2001]. Tymczasem we współczesnej teorii treningu przyjmuje się, że pożądany skutek oddziaływania specjalnego ćwiczenia technicznego zostanie osiągnięty tylko wtedy, gdy istotne jego parametry (np. prędkość) uzyskają wartości nie mniejsze niż w formie startowej [Ratow, 1994; s. 25], Z reguły nie wiadomo więc, czy stosowane przez trenerów różnorodne ćwiczenia specjalne są właściwie dobrane i skuteczne w doskonaleniu techniki czynności sportowej. Z tego głównie powodu w pracy podjęto próbę oceny przydatności określonych ćwiczeń specjalnych w doskonaleniu techniki ćwiczenia startowego, w wybranych dyscyplinach sportu. Porównując określone biomechaniczne parametry oraz charakterystyki czasowe struktury ćwiczeń specjalnych, można określić prawdopodobną ich przydatność w doskonaleniu techniki sportowej.
Opracowanie składa się z trzech integralnie powiązanych rozdziałów, obejmujących teoretyczno-empiryczne podstawy problematyki techniki sportowej. W pierwszych dwóch ujęto syntetycznie teoretyczne podstawy przedmiotu badań, na podstawie przeglądu specjalistycznej literatury i analizy wyników dotyczących eksperymentów w zakresie podjętej problematyki. W pierwszej części pierwszego rozdziału skupiono się na interpretacji pojęcia technika sportowa, przybliżono stosowane w badaniach porównawczych jak i w praktyce trenerskiej jej modele, dalej określono funkcje jakie spełnia w poszczególnych grupach dyscyplin sportowych. Następnie przedstawiono systematykę oraz krótką charakterystykę sposobów rejestracji, pomiaru i zapisu ruchów. W dalszej kolejności przybliżono kryteria opisu i oceny techniki sportowej oraz istotę i założenia tzw. deterministycznego modelu analizy jakościowej techniki sportowej, jako podstawy do jej ilościowej charakterystyki. W końcu pierwszego rozdziału pracy przedstawiono biomechaniczne zasady ruchu oraz wskazano na możliwości ich wykorzystania w analizie i ocenie efektywności techniki sportowej. W drugim rozdziale omówiono środki, zasady oraz metody przydatne w procesie nauczania i doskonalenia techniki sportowej, co pozwoliło na przybliżenie przedmiotu prowadzonych przez dziesięciolecia badań. Na początku trzeciego, „empirycznego” rozdziału, przedstawiono możliwości wykorzystania wiedzy dotyczącej: cech ruchu, kryteriów efektywności techniki sportowej oraz zasad biomechanicznych w ocenie sposobu wykonania głównie ćwiczeń sportowych. Również w tym rozdziale, w dalszej jego części, przedstawiono, na podstawie literatury przedmiotu, a przede wszystkim w oparciu o badania własne, biomechaniczną ocenę wybranych ćwiczeń specjalnych, w założeniach doskonalących technikę startową. Syntezę wyników badań własnych oraz ich aplikacyjne walory i możliwości zastosowania przedstawiono w podsumowaniu.
Podjęta problematyka o charakterze teoretyczno-empirycznym lokuje się na styku trzech dziedzin (obszarów), między teorią treningu sportowego, antropomotoryką a biomechaniką ćwiczeń sportowych. Posługiwanie się aparatem pojęciowym z tych obszarów wiedzy nie jest zadaniem łatwym, z uwagi na stosowane, specyficzne dla nich nazewnictwo. Jest dużym wyzwaniem dla wszystkich, którzy się tego podejmą. W celu ułatwienia śledzenia rozumowania autora pracy, na jej końcu sporządzono słownik najważniejszych, użytych w tekście, terminów, głównie z zakresu antropomotoryki, biomechaniki i teorii sportu oraz przedstawiono ich synonimy i definicje.
Z wprowadzenia..